مسجد الشمس

مسجد الشَّمس یا مسجد فَضِیْخ که مسجد رد الشمس نیز خوانده شده، مسجدی در مدینه در یک کیلومتری شرق مسجد قبا است. بنابر روایات، واقعه رد الشمس، که از معجزات پیامبر اکرم(ص) و کرامات امام علی(ع) است، در این مکان روی داده است. از این مسجد امروزه تنها آثار ویران شده آن باقی مانده است. «بنی‌نضیر» از دیگر نام‌های این مسجد است و مشهورترین نام آن، «فضیخ» و «شمس» است. امروزه در مدینه، به مسجدی دیگر در نزدیکی مسجد ردالشمس به اشتباه مسجد فضیخ می‌گویند که در اصل، مسجد بنی‌قریظه است.

نام‌ها و وجه نامگذاری

گفته شده است ماجرای رد الشمس در این محل رخ داده است. در ماجرای محاصره قلعه بنی نضیر، روزی پیامبر اکرم(ص) هنگام عصر، در حالی که سرش بر زانوی امام علی(ع) بود، به خواب رفت. نزدیک غروب خورشید بیدار و متوجه شد که علی(ع) هنوز نماز عصر را نخوانده است. از خدا خواست تا خورشید را بازگرداند و او نماز بگزارد. روایتی را که این ماجرا را نقل کرده، حدیث ردّ شمس می‌گویند که راویان شیعه و جمعی از راویان اهل سنّت آن را نقل کرده‌اند. برخی از منابع، مسجد را به نام «شمس» خوانده‌اند و وجه آن را چنین آورده‌اند: مسجد بر بلندی است و هنگام طلوع خورشید، اولین نقطه‌ای است که خورشید به آن می‌تابد.

نام دیگر این مسجد، فَضِیْخ بوده است. فضیخ به معنای شیره یا شراب خرما است. مسجد بدین سبب که میان نخلستان‌های العوالی واقع بوده بدین نام خوانده شده است. برای نامگذاری آن به فضیخ وجوه دیگری نیز در منابع آمده است.

این مسجد را به سبب آنکه در جایی واقع است که پیش از فتح، قلمرو قبیله یهودی بنی نضیر بوده مسجد بنی‌نضیر نیز گفته‌اند.

موقعیت جغرافیایی

این مسجد در جنوب شرقی مدینه، حدود یک کیلومتری شرق مسجد قبا و در محله قربان قرار داشته است. مسجد امروزه از میان رفته و تنها یک چهاردیواری از آن باقی مانده است.این منطقه پیش از آن که به تصرّف مسلمانان درآید، در اختیار طایفه بنی نضیر بود. بنابر منابع تاریخ اسلام، در ماجرای غزوه بنی نضیر، پیامبر اکرم(ص) برای محاصره بنی نضیر در اینجا مستقر شد و در محلی که بعدها مسجد فضیخ را در آن ساختند، خیمهای برای آن حضرت برپا شد. بنابر روایتی از امام صادق(ع) نامگذاری این مسجد بدان جهت بوده که در آنجا درختان نخل وجود داشته است. بنابر روایات، پیامبر اکرم(ص) در این مسجد نماز بسیار خوانده است. در برخی روایاتِ امامانِ معصوم به خواندن نماز در این محل سفارش شده است.

تاریخچه

از برخی روایات برمی‌آید که ساخت این مسجد به قرن اول قمری بازمی‌گردد؛ از جمله روایتی که بنابرآن، امام صادق به شیعیان می‌گوید «همه آثار و بناهای به جا مانده از پیامبر تغییر کرده است جز چند جا» و یکی از آنها را مسجد فضیخ معرفی می‌کند. گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهند که بنای این مسجد فراز و فرودهایی داشته و گاه رو به ویرانی رفته و سپس بازسازی شده است. به ظاهر، اولین بار پس از پیامبر اکرم(ص)، عمر بن عبد العزیز، مسجد را همزمان با تجدید بنای مسجد قبا بازسازی کرده است. مطری مدینه‌شناس قرن هفتم قمری از فرسودگی و ویرانی مسجد خبر داده؛ ولی از گفتارش برمی‌آید که در دوره او هنوز آثار قابل توجهی از مسجد بر جای بوده. او نوشته است: مسجد شانزده ستون داشته که اینک فرسوده شده‌اند و مناره‌های مسجد فرو ریخته و برخی مردم، سنگهای مسجد را برای خانه‌سازی برده‌اند. مدینه‌شناس دیگر قرن هفتم، ابن نجار، از ساختمان سنگی مسجد سخن گفته است. سمهودی تاریخ‌نگار مشهور مدینه، خود در نیمه قرن ۹ ق. مسجد فضیخ را دیده و بررسی کرده ولی درباره این که بنا را کی ساخته‌اند، سخن نگفته است.

محمدباقر نجفی، نویسنده کتاب مدینه شناسی، توصیفی بنابر مشاهدات خود از مسجد در اواخر دهه ۱۳۹۰ قمری آورده است: «بنای فعلی نسبتا مخروبه است و مسلما مربوط به دوران تسلط عثمانی‌ها بر سرزمین حجاز می‌باشد. در ذی الحجّه سال ۱۳۹۶ ق. و ۱۴ رجب سال ۱۳۹۷ ق. و روز جمعه سوم شعبان ۱۳۹۸ ق، توفیق زیارت و دیدار مسجد را داشتم. طول آن ۱۹ متر، و عرض مسقف آن ۴ متر است ولی متأسفانه حیاط مسجد خاکی. و شبستان‌های آن دارای ۵ گنبد و یک محراب می‌باشد. دیوارهای فرسوده با سنگ سیاه بنا گردیده و روی آن با گچ، سفیدکاری کردهاند.»

امروزه از این مسجد تنها آثاری ویران بر جای مانده است. مسجدی دیگر در شرق آن، که در واقع مسجد بنی‌قریظه است به اشتباه، مسجد فضیخ خوانده می‌شود.

اهمیت

بنابر روایات، پیامبر اکرم(ص)در این مسجد بسیار نماز گزارده است. منابع تاریخ مدینه، در قرون مختلف، از این مسجد بسیار یاد کرده و گفته‌اند که مسجد زائران و بازدیدکنندگان بسیاری داشته است. در روایتی از امام صادق(ع)این مسجد در میان اماکنی از مدینه آمده است که ایشان شیعیان را به زیارت توصیه آنها کرده است.

پانویس

منابع

• جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، قم، نشر مشعر، ۱۳۸۴ش.
• عبد الغنی؛ محمد الیاس، المساجد الاثریة فی المدینة المنورة، مدینه، ۱۹۹۸م.
• نجفی، محمد باقر، مدینه شناسی، شرکت قلم، اول، تهران، ۱۳۶۴ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح: علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق، چاپ چهارم.